Voor een toegankelijke, menselijke en rechtvaardige justitie

Gelijkheid voor de wet is een belangrijk aspect van een democratische samenleving. Helaas hebben in ons land de individuen en organisaties met meer geld, kennis en connecties ook een groter voordeel wanneer ze in aanraking komen met justitie. Vrouwe Justitia is niet volledig geblinddoekt.

Klassenjustitie is nog springlevend in België. Dit werd opnieuw duidelijk in de rechtszaak tegen de Reuzegommers. De vernederende en gewelddadige doop van deze ultra-elitaire studentenclub aan de KU Leuven, die leidde tot de dood van de jonge Sanda Dia, was doordrenkt van klassenverachting en racisme. Dankzij hun kennis van het rechtssysteem, hun goede connecties en toegang tot de duurste advocaten van het land, kwamen de verdachten er met een minimale straf en een blanco strafblad vanaf. Het contrast in behandeling met jongeren uit arbeidersmilieus, die veel zwaarder gestraft worden voor veel minder ernstige overtredingen, heeft tot veel verontwaardiging en protest geleid.

In reactie op de zaak-Reuzegom probeerden rechtse politici zoals Georges-Louis Bouchez (MR) en Sammy Mahdi (cd&v) het debat over klassenjustitie te omzeilen door te pleiten voor strengere straffen in het algemeen, terwijl de onrechtvaardigheid juist schuilt in de ongelijke behandeling. Het huidige rechtssysteem legt al hoge straffen op aan 'gewone' overtreders, terwijl de mensen bovenaan de maatschappelijke ladder meer middelen hebben om zichzelf te verdedigen of hun straf te ontlopen.

Naast de subtiele en vaak onbewuste vooroordelen van magistraten, die beklaagden uit hun eigen sociale omgeving soms anders behandelen, zijn er veel mechanismen in ons rechtssysteem die klassenjustitie bevorderen. De regels, procedures en taal van onze rechtspraak zijn soms zo verwarrend dat veel mensen de weg kwijtraken. Wie zich de diensten van een advocaat niet kan veroorloven, moet soms maanden wachten op pro deo bijstand. Een van de meest cynische vormen van klassenjustitie is de wet op minnelijke schikkingen (de zogenaamde afkoopwet), die rijke criminelen in staat stelt om een proces af te kopen.

De strijd tegen klassenjustitie begint met toegang tot de rechter voor iedereen. We maken een einde aan de straffeloosheid door prioriteit te geven aan het vervolgen van zware criminelen. We doorbreken de vicieuze cirkel van kleine criminelen die steeds dieper verstrikt raken in de criminaliteit door meer nadruk te leggen op begeleiding en re-integratie. Burgers worden actief betrokken om de kloof tussen het publiek en de rechtspraak te overbruggen. Tot slot versterken we de rechtsstaat, zodat rechters hun werk onder goede omstandigheden kunnen uitvoeren.

Recente regeringen hebben veel schade toegebracht aan de toegang tot de rechter. De regering-Michel (2014-2019) hervormde het rechtsbijstandsysteem door een verplichte eigen bijdrage voor rechtzoekenden in te voeren, waarna het Grondwettelijk Hof haar terugfloot. Deze regering heeft 34 vredegerechten opgedoekt, die de burger juist laagdrempelige toegang verschaften tot een rechter. In plaats van te breken met dit beleid, maakte minister van Justitie Vincent van Quickenborne (Open Vld) de weg vrij voor juridische woestijnvorming door de sluiting en centralisatie van andere zittingsplaatsen wettelijk toe te staan. Binnenkort kunnen bijvoorbeeld alle strafzaken die in Dinant worden behandeld, worden overgeheveld naar Namen, 35 kilometer verderop. Een ramp voor mensen die zich niet kunnen verplaatsen. PVDA-volksvertegenwoordiger Nabil Boukili kantte zich fel tegen dit project en eiste dat de rechtbanken dicht bij de mensen zouden blijven.

Wij pleiten voor lokale rechtspraak, zodat geschillen op een toegankelijke, snelle en goedkope manier kunnen worden opgelost. 'Dicht bij de mensen' bedoelen we ook geografisch. We vragen meer middelen voor de rechtspraak. Zittingsplaatsen moeten worden heropend, zodat ze dichtbij en gemakkelijk toegankelijk zijn.

De regering-De Croo handhaaft de toepassing van btw op advocatenerelonen, wat de kosten voor rechtzoekenden en administratieve formaliteiten de hoogte in drijft. PVDA-volksvertegenwoordiger Nabil Boukili heeft een wetsvoorstel ingediend om deze financiële drempel voor toegang tot de rechter weg te nemen. De procedurekosten moeten ook worden verlaagd.

Het is een democratisch grondrecht dat je zaak wordt behandeld in een taal die je verstaat. Elke rechterlijke beslissing moet begrijpelijk zijn en in een duidelijke en eenvoudige taal zijn opgesteld, met een argumentatie die begrijpelijk en toegankelijk is voor iedereen.

Wij willen een openbare dienst opzetten die de taken van de gerechtsdeurwaarder zo veel mogelijk overneemt. Meestal kan de betekening - de overhandiging van een afschrift van de akte door een deurwaarder - worden verzonden per aangetekende post met ontvangstbewijs. Op die manier vermijden we overdreven en nutteloze kosten voor de burgers. Als reactie op de energiecrisis heeft PVDA-volksvertegenwoordiger Nabil Boukili een wetsvoorstel ingediend om inbeslagnames bij particulieren wegens onbetaalde energierekeningen te verbieden. Een voorstel dat door alle partijen is verworpen, inclusief het Vlaams Belang, dat liever de overwinsten van multinationals beschermt dan de bezittingen van werkende mensen.

Wij zijn tegen een ontoegankelijke rechtspraak die alleen werkt voor de economische elite. Wij steunen een onafhankelijke rechterlijke macht waartoe gewone burgers zich kunnen wenden om hun problemen op te lossen. Gedurende de hele legislatuur heeft de PVDA het voortouw genomen in het verzet tegen pogingen om de rechtspraak onder controle van de regering te brengen. De PVDA heeft zich onder meer verzet tegen een wetsontwerp van minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (cd&v) dat de regering de mogelijkheid wil geven om de prioriteiten van de Raad van State te bepalen.

De rechtspraak moet worden gedigitaliseerd. Op dit moment heeft juridisch personeel vaak nog niet eens toegang tot een Word-licentie voor eenvoudige tekstverwerking. Griffiers zitten met de handen in het haar. Informatisering mag echter niet leiden tot het schrappen van fysieke diensten. We garanderen fysieke toegang tot de rechter door loketten en fysieke hoorzittingen te handhaven. We hebben ons verzet tegen hoorzittingen via videoconferentie, die een bedreiging vormen voor het menselijke aspect van de rechtspraak en de rechten van de verdediging.

Deze informatisering moet worden uitgevoerd door de overheid en niet worden uitbesteed aan particuliere aannemers. Ze mag ook niet leiden tot extra kosten voor de burgers.

Wie de veiligheid, de waardigheid van mensen en hun leven in gevaar brengt, verdient een straf. We moeten de samenleving beschermen tegen misdadigers. Maar uiteindelijk is de samenleving toch het meest gebaat bij een afname van het aantal gevangenen en bij de re-integratie van veroordeelden, zodat ze niet hervallen. In België ligt de recidivegraad op 70 procent en is de recidive het grootst bij mensen die zonder begeleiding de gevangenis hebben moeten verlaten op het einde van hun straf. Daarom moet er meer aandacht gaan naar de re-integratie van gevangenen en preventie.

In België is de kans groter dat een kleine dealer voor de rechtbank verschijnt dan de drugsbaron die achter hem schuilt en vele miljoenen verdient. Grote fraudeurs glippen nog te vaak door de mazen van het net. Witteboordencriminaliteit kost de samenleving elk jaar een fortuin. We moeten het personeelsbestand en de beschikbare middelen van de betrokken diensten uitbreiden om fraude op een gecoördineerde manier aan te pakken, maar bovenal om fraude te voorkomen. We willen geen schikkingen met fraudeurs, we willen ze bestraffen. Daarom zijn we tegen de wet op minnelijke schikkingen - de zogenaamde afkoopwet -, die in het voordeel is van grote belastingontduikers en financiële criminelen. Deze schikkingen zijn de afgelopen jaren in aantal toegenomen. Zo moest de bank UBS, die in Frankrijk een boete van 3,7 miljard euro opgelegd kreeg voor het organiseren van belastingfraude, in België slechts een schikking van 50 miljoen euro betalen om haar proces af te kopen. De belastingfraude bedroeg naar schatting 3 miljard euro: een mooie deal dus voor UBS. PVDA-volksvertegenwoordiger Nabil Boukili heeft minister van Justitie Vincent van Quickenborne (Open Vld) herhaaldelijk aan de tand gevoeld over deze kwestie en een wetsvoorstel ingediend om de uitgebreide minnelijke schikking af te schaffen.

Tijdens de onderhandelingen voor de vorming van een regering in de zomer van 2020 werd onthuld dat de PS en de N-VA in het geniep de regionalisering van justitie en politie hadden voorbereid. Zij vinden dat de rechtspraak geregionaliseerd moet worden om haar efficiënter en goedkoper te maken. Maar niets blijkt minder waar. Het opsplitsen van justitie betekent meer ministers, meer kabinetten, hogere kosten en minder efficiëntie. Dit betekent dat er samenwerkingsovereenkomsten moeten worden gesloten en dat instellingen zoals het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie moeten worden opgesplitst. Dit zal bovendien leiden tot problemen op het gebied van personeel en opvolging, en tot hogere werkingskosten. Deze regionalisering opent de deur naar een rechtspraak met twee snelheden, afhankelijk van of je in het noorden of het zuiden van het land woont. Dit zal ons rechtssysteem ontwapenen tegenover de georganiseerde misdaad, die geen grenzen kent. We zijn daarom tegen elk plan om justitie en politie te regionaliseren.

Onze gevangenissen zijn al jaren overbevolkt. Met Vincent van Quickenborne als minister van Justitie prijkt België op de trieste derde plaats in een ranglijst van 47 landen wat betreft de overbevolking van gevangenissen. Eind 2022 zullen er 11.200 gedetineerden in onze gevangenissen zitten, terwijl er maar 9.700 beschikbare plaatsen zijn. Deze situatie is schadelijk voor de werkomstandigheden van het gevangenispersoneel, maar ook voor de rehabilitatie en de begeleiding van gevangenen en dus voor de veiligheid van ons allemaal.

Wij zijn voorstander van herstellende en educatieve sancties. Op deze manier ligt de nadruk op het herstellen van de schade die het slachtoffer heeft geleden (bijvoorbeeld in het geval van diefstal) en niet alleen op de straf. Dit kan in de vorm van een geldelijke vergoeding of een alternatieve maatregel, zoals een werkstraf of een taakstraf. Educatieve sancties zullen het slachtoffer aanmoedigen om gehoord te worden en zullen de dader ook meer garanties bieden voor toekomstige re-integratie in de maatschappij. Voor een goede werking van justitie is het essentieel dat burgers betrokken zijn bij het rechtssysteem.

De staat van dienst van ons land op het gebied van recidivisme is slecht. Meer dan waar dan ook, keren gevangenen na hun vrijlating terug naar een leven van misdaad: bijna 7 op de 10 gevangenen hervallen in België. Gevangenisstraffen hebben een doel, maar we moeten niet vergeten dat veroordeelden daarna weer in de maatschappij worden opgenomen. We willen dat gevangenen hun plaats in de maatschappij weer innemen als ze eenmaal zijn vrijgelaten, in plaats van de maatschappij verder in gevaar te brengen. Criminaliteitspreventie moet een prioriteit zijn, ook in de gevangenis. Gevangenen moet je zo goed mogelijk voorbereiden op re-integratie. Dit zal ook leiden tot aanzienlijke besparingen. Criminaliteit brengt hoge kosten mee voor de samenleving: gevangenissen, politieagenten, bewakingsdiensten, gerechtelijke onderzoeken en het lijden van de slachtoffers.

We willen ons gevangenissysteem diversifiëren, want de leefomstandigheden van gevangenen zijn zorgwekkend. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft België meermaals veroordeeld voor onmenselijke en vernederende detentieomstandigheden. Het gevangenispersoneel mobiliseert tegen deze omstandigheden, zoals in Antwerpen, waar ze weigerden nieuwe gevangenen op te nemen in de al overvolle gevangenis. We zullen de 30 tot 40 zeer grote gevangenissen vervangen door honderden kleine detentiecentra. Deze verschillen op het gebied van veiligheid, de inhoud van de detentie en het toezicht, afhankelijk van het gevaar dat uitgaat van de daders. We willen meer veiligheidsmaatregelen voor de detentie van gevaarlijke criminelen. Voor kleine overtreders laten we ons inspireren door het Scandinavische model van detentiecentra. Dit zijn huizen die zijn uitgerust met de nodige veiligheidsmaatregelen en waar maximaal 10 gevangenen worden begeleid met het oog op hun succesvolle re-integratie in de maatschappij. Deze huizen spelen een economische, sociale of culturele rol in de omgeving.

Minister van Justitie Vincent van Quickenborne heeft beloofd detentiecentra te openen, maar in werkelijkheid zijn dit "mini-gevangenissen" waar gevangenen niet goed in de gaten kunnen worden gehouden. Zoals in Zelzate, een kleine gemeente in het noorden van het land waar de minister een "mini-gevangenis" voor 60 gevangenen wil opzetten. Wij willen echte, kleinschalige detentiecentra openen. Deze huizen zullen in de buurt van de woningen van de gevangenen liggen en het contact met hun familie en personeel zal centraal staan. We willen meer kleinschalige overgangsfaciliteiten voor mensen die het laatste jaar van hun straf uitzitten, met intensieve ondersteuning om hen te helpen re-integreren in de maatschappij. We zijn ook tegen private inmenging in deze instellingen.

In gevangenissen verblijven ook veel mensen met geestelijke gezondheidsproblemen of een handicap. Ze hebben therapie en de juiste ondersteuning nodig. Voor hen is de gevangenisomgeving niet bevorderlijk voor hun vooruitgang. In plaats van de bestaande nood te verlichten, probeerde Vincent van Quickenborne (Open Vld) om hun opsluiting in de gevangenis te legaliseren. Door de mobilisatie van het middenveld en het verzet van de PVDA werd dit project opgegeven, maar in de praktijk is de situatie niet veranderd. Deze mensen moeten onmiddellijk uit de gevangenis worden gehaald en in gespecialiseerde inrichtingen worden geplaatst.

Tijdens deze regeerperiode bezocht PVDA-volksvertegenwoordiger Nabil Boukili gevangenismedewerkers bij hun stakerspost om hun zorgen aan de minister over te brengen. Net als veel andere overheidsberoepen hebben gevangenisbewaarders chronisch te weinig collega’s. Ze stapelen honderdduizenden verlofdagen op. De reactie van minister Vincent van Quickenborne was om hun statuut aan te vallen en steeds meer personeel aan te nemen dat onder Rosetta-overeenkomsten (startbaanovereenkomst tot 26 jaar) valt. Rosetta-agenten zijn vol goede wil, maar jong en krijgen niet dezelfde opleiding als statutaire agenten. Soms worden ze zelfs direct naar het veld gestuurd voor on-the-job training. Dit beleid is schadelijk voor onze veiligheid, de veiligheid van gevangenen en het personeel. We verdedigen het statuut van het gevangenispersoneel. Het is ook door een beleid dat kwaliteitsbanen centraal stelt dat we de situatie in onze gevangenissen zullen verbeteren.

Justitie moet onderworpen zijn aan democratische controle. We willen het publiek meer betrekken bij het rechtssysteem door middel van gekozen of afgevaardigde lekenrechters. Waarom zouden sociale organisaties niet de rechtbank kunnen bijstaan, op dezelfde manier als vakbonden dat doen voor de arbeidsrechtbank? Lekenrechters van jeugdhulporganisaties, buurtorganisaties, huurdersverenigingen of andere maatschappelijke organisaties zullen naast een professionele rechter kunnen zitten in familie- en strafrechtbanken.

Bemiddeling en informatie kunnen wonderen doen en dure juridische procedures voorkomen. Dit is een win-winsituatie. Problemen tussen burgers kunnen vaak onderling worden opgelost. Daarom zijn justitiehuizen en goede eerstelijnsrechtsbijstand essentieel.

Wij zijn tegen de ontmanteling van het hof van assisen voor zeer ernstige misdrijven. Dit zou ertoe leiden dat veel minder zaken naar de rechtbank worden verwezen. Assisen zijn een van de rechtbanken die burgers het nauwst betrekken bij het rechtssysteem. Wij zijn daarom tegen het verzwakken van het grondwettelijke recht op een volksjury. We zullen het hof van assisen hervormen en moderniseren in overleg met de betrokkenen op het terrein, met behoud van zijn democratische voordelen.

De Colleges van de magistratuur zijn niet erg representatief voor de diversiteit van de wereld van justitie, met een sterke oververtegenwoordiging van de hoogste magistraten van het land. Lokale magistraten, justitiemedewerkers en burgers zijn niet vertegenwoordigd. We zullen de samenstelling van de colleges hervormen zodat ze representatiever zijn en een echt democratische rol spelen in het rechtssysteem.

De scheiding der machten is een pijler van de rechtsstaat. De rechterlijke macht moet bescherming bieden tegen willekeur en een tegenwicht vormen voor de uitvoerende macht. Justitie moet onafhankelijk blijven. In Vlaanderen heeft de N-VA de oorlog verklaard aan "activistische rechters" en is ze van plan om via een zogenaamd volksberoep het parlement de mogelijkheid te bieden in te gaan tegen beslissingen van het Grondwettelijk Hof. Het doel van een dergelijk voorstel is om de grondwet te omzeilen en zo de rechten van de werkende klasse aan te tasten. Vivaldi weigert ook om duizenden gerechtelijke uitspraken uit te voeren. Denk bijvoorbeeld aan de woorden van minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit), die zei dat hij "niet onder de indruk" was van de uitspraak dat de Covid-maatregelen illegaal waren. Niemand staat boven de wet, ook politici en de staat niet. We verzetten ons tegen de pogingen om de rechtspraak ondergeschikt te maken aan de politiek en de politiediensten.

Onderzoeksrechters waarborgen transparantie en wettigheid van onderzoeksprocedures die worden uitgevoerd door de politie, veiligheidsdiensten en het openbaar ministerie. Ze moeten controle houden over het gerechtelijk onderzoek.

De rechten van de verdediging moeten worden gewaarborgd in zowel civiele als strafrechtelijke procedures. ‘Geheime’ dossiers waartoe alleen de rechtbank toegang heeft, zijn daarom onaanvaardbaar, net als de beperking van de beroepsmogelijkheden in civiele procedures. We kunnen het hebben over snelle rechtspraak, maar niet ten koste van de rechten van de verdediging.

Democratische rechtvaardigheid vergt tijd en middelen en is een noodzakelijke kostenpost voor de samenleving. Rechters moeten de tijd en vrijheid hebben om een zaak grondig te behandelen, zonder druk van prestatiecontracten (aantal zaken dat binnen een bepaald tijdsbestek moet worden behandeld) of prestatiegebonden financiering (opleggen van een budgetlimiet per zaak). De zoektocht naar de waarheid moet altijd prioriteit hebben.

De neoliberale manier van denken reduceert de rechterlijke macht tot een verlengstuk van de uitvoerende macht op een subtiele, maar daarom niet minder zorgwekkende manier. Als gevolg daarvan staan de korpschefs steeds meer onder het gezag van ambtenaren van het ministerie van Justitie en wordt de rol van de onderzoeksrechters steeds kleiner. Het openbaar ministerie en de federale politie winnen aan macht, terwijl het recht op verdediging wordt uitgehold.

Natuurlijk kan en moet justitie efficiënter en moderner worden. Maar justitie is geen privébedrijf en mag niet gebaseerd zijn op economische efficiëntie. In Nederland leidde de managersaanpak tot een daling in de kwaliteit van uitspraken, omdat men kwantiteit belangrijker vond, aldus de conclusies van de Algemene Rekenkamer Nederland in 2016.

Democratische rechtspraak vereist tijd en middelen. Dit is een noodzakelijke kost voor de samenleving. Met 13,3 magistraten per 100.000 inwoners zit België ver onder het Europese gemiddelde van 21,4 magistraten per 100.000 inwoners. Jarenlang heeft de staat verzuimd om het wettelijk vereiste aantal magistraten aan te nemen. Als er al financiering is toegekend, was dat altijd binnen een kader waarin men focuste op management en ging dat gepaard met hervormingen die de kwaliteit en onafhankelijkheid van het rechtssysteem vernietigen: flexibiliteit, budgettaire vereisten die voorrang krijgen, werklastmeting uitgevoerd zonder overleg met magistraten, enz.

Degene die recht zoekt, is het eerste slachtoffer van deze structurele desinvestering. Zaken worden tergend traag aangepakt. In Brussel heeft het parket besloten om bij gebrek aan middelen geen bevel meer te geven om gewelddadige partners uit de gezinswoning te verwijderen: de slachtoffers worden aan hun lot overgelaten. Er is een personeelstekort op alle niveaus. We willen dat een herfinanciering echt democratische rechtspraak mogelijk maakt.

De gerechtsgebouwen verkeren in een deplorabele staat. De steigers bij het Brusselse gerechtsgebouw staan er al 40 jaar. In de kelders van het gerechtsgebouw van Charleroi kun je de metro zien, door een scheur in de muur. We willen een echt herinvesteringsplan zodat het gerecht in goede omstandigheden kan werken.